Nýheimar þekkingarsetur hélt málþing undir yfirskriftinni Hvað ef ég vil vera hér? á Höfn í september. Dagskrá málþingsins fól annars vegar í sér að miðla framkvæmdinni á HeimaHöfn, byggðaþróunarverkefni setursins sem unnið er í samstarfi við Sveitarfélagið Hornafjörð. Hins vegar voru rannsóknir á mótandi þáttum í lífi ungs fólks í dreifbýli kynntar.  

HeimaHöfn  

HeimaHöfn er þróað fyrir samfélagið í Sveitarfélaginu Hornafirði og er fyrsta sinnar tegundar á Íslandi, eftir fyrirmynd í Nordfjord í Noregi. Eyrún Fríða Árnadóttir, verkefnastjóri, sagði frá HeimaHöfn, sem miðar að því að styrkja samkeppnishæfni og aðdráttarafl sveitarfélagsins og gera svæðið að eftirsóknarverðum búsetukosti. Með HeimaHöfn er sjónum beint að þróun byggðar og samfélags með ungt fólk í forgrunni. Verkefnið felur í sér ólíka verkþætti sem er ætlað að stuðla að jákvæðri upplifun og viðhorfi ungmenna til framtíðarinnar í sveitarfélaginu. HeimaHöfn byggir á nánu samstarfi með ungu fólki, skólum, atvinnulífi, félagasamtökum og öðrum hagaðilum. Lögð er áhersla á að efla og viðhalda tengslum við ungmenni auk þess að efla félagslega virkni þeirra og samfélagsþátttöku. Unnið er að því að styrkja taugina sem ungt fólk er að móta til æskustöðvanna. Sýnileiki tækifæra í heimabyggð er aukinn. Með þessum þáttum er leitast við að styðja ungt fólk til þess að taka upplýstar ákvarðanir um framtíðarbúsetu. Málefni HeimaHafnar varða öll íslensk landsbyggðarsamfélög.  

Rannsóknir á byggðafestu ungs fólks  

Á málþinginu kom fram samhljómur í niðurstöðum rannsókna í erindunum frá Svíþjóð, Danmörku og Íslandi. Hugrún Harpa Reynisdóttir, félagsfræðingur og forstöðumaður Nýheima þekkingarseturs, sagði frá rannsóknum setursins sem unnar hafa verið síðastliðinn áratug á Höfn og snerta málefni ungs fólks. Samfélagsþátttaka, atvinnutækifæri, möguleikar til menntunar, líðan og lýðræðisþátttaka hafa verið meðal áhersluþátta. Rauður þráður heilt yfir er að samfélagsþátttaka ungmenna er almennt takmörkuð. Finna þau fyrir lítilli hvatningu til þátttöku og telja sig auk þess hafa litla þekkingu á tækifærum til samfélagsþátttöku í heimabyggð. Ungmennin upplifa atvinnulíf á svæðinu fábreytt, að vinnumarkaður sé kynjaður og að félagsleg tengsl og kyn geti haft áhrif á starfsmöguleika. Tækifæri til menntunar þykja ágæt á framhaldsskólastigi en til háskólanáms afar skert. Skýrar hugmyndir um tengsl á milli atvinnumöguleika og námsvals hafa komið ítrekað fram þar sem ungmennin álíta að námsval þeirra geti hindrað endurkomu að námi loknu. Í erindi sínu vakti Hugrún máls á mikilvægi jákvæðrar orðræðu og viðhorfs fullorðinna hvað varðar framtíðarbúsetu ungs fólks á landsbyggðinni.  

Dr. Lotta Svensson, félagsfræðingur frá Svíþjóð, hefur með áratuga rannsóknum stuðlað að dýpri skilningi á félagslegum og skipulagslegum þáttum sem móta líf og val ungs fólks í dreifbýli. Í erindi sínu: „Jahá – ætlarðu að vera hér? Ertu heimsk, eða?“ fór Svensson yfir rannsóknir sínar á viðhorfum og samfélagsgerð fullorðinna sem hún leggur áherslu á að séu ráðandi þættir þegar kemur að þátttöku og möguleikum ungs fólks til áhrifa í nærsamfélagi sínu. Fullorðið fólk sjái það oft með jákvæðum augum og sem merki um heilbrigði barna sinna og landsbyggðarsamfélaganna að unga fólkið flytjist í burtu. Hún sagði frá því að algengt viðhorf hjá fullorðnu fólki sé að líta á þau ungmenni sem ákveða að vera neikvæðum augum, að eitthvað hljóti að vera að hjá þessum hópi. Hún dró fram ályktanir sem fullorðnum hættir til að draga um ungt fólk, eins og að það hafi ekki áhuga á samfélagsumræðu. Einnig að eina vonin um gjöfula framtíð ungmenna í heimabyggð sé að þau fari fyrst en komi aftur heim, þegar þau eru búin að mennta sig, tilbúin til að stofna fjölskyldu. Samkvæmt rannsóknum Svensson upplifir ungt fólk á landsbyggðinni færri tækifæri til þess að hafa áhrif í sínum samfélögum, en ungmenni sem búa í þéttari byggð. Skömm er algeng tilfinning þeirra sem flytjast ekki í burtu á einhverjum tímapunkti. Það sem kemur endurtekið fram í rannsóknarniðurstöðum Svensson er að unga fólkið vill skipta máli, hafa eitthvað um sín samfélög að segja og vera treyst fyrir ábyrgðarhlutverkum. Í lokaorðum sínum talaði hún um mikilvægi valdeflingar í tengslum við bætta líðan ungmenna. Tók hún fram að þar spilar fullorðið fólk lykilhlutverk, í því að bjóða ungu fólki að borðinu og bæta umgjörðina svo að þátttaka ungmennanna verði samþykkt.  

Dr. Eva Mærsk er félagsfræðingur frá Danmörku. Erindi hennar á málþinginu bar heitið „Að skapa rými fyrir ungt fólk á landsbyggðinni“. Hún fjallaði um mikilvægi hlutverks ungmenna í samfélagsþróun. Samsköpun bæjarbrags getur gefið tækifæri til að styrkja tilfinningatengsl ungs fólks við samfélagið sitt, þannig að það upplifi sig tilheyra því samfélagi sem þau alast upp í. Mærsk ræddi einnig ríkjandi staðalímyndir um að allir þeir sem flytji í burtu séu skapandi, félagslega sterkir, spennandi og meira menntaðir. Til samanburðar sé staðalímynd þeirra sem ákveða að flytjast ekki í burtu sú að þeir séu félagslega takmarkaðir, íhaldssamir, óáhugaverðir, lítið menntaðir og jafnvel byrgði á samfélaginu. Mærsk lagði áherslu á að þessar staðalímyndir hafi áhrif á ungt fólk og þær hugmyndir og væntingar sem það hefur um framtíðarmöguleika sína – og þá hvar það velur að búa.  

Dr. Gréta Bergrún Jóhannesdóttir frá Langanesi, sérfræðingur við Háskólann á Bifröst, fjallaði um byggðabrag og náin samfélög. Hún fór yfir hvers vegna heilbrigð samskiptamynstur milli íbúa, umræða, endurgjöf og markviss uppbygging jákvæðra minninga hjá börnum skiptir máli við eflingu samfélaga. Gréta Bergrún ræddi félagslegt vald slúðurs og fór yfir hvaða þættir virka sem togkraftar og ýtiafl á ungt fólk. Að lokum benti hún á að ánægð ungmenni væru líkleg til þess að byggja upp samfélagið og þar af leiðandi fjárfesting í framtíðinni.  

Raunverulegar aðgerðir  

Frá Noregi kom Nordfjordkompaniet, svæðisbundin stofnun sem hefur byggðafestu ungs fólks og eflingu byggðar að leiðarljósi. Nordfjordkompaniet vinnur að félagslegri nýsköpun með áherslu á sjálfsmyndaruppbyggingu og viðskiptaþróun. Stofnunin byggir starf sitt á vinnu sem hófst árið 2016. Tonje Bjerkan, aðstoðarframkvæmdastjóri, sagði frá nýstárlegum aðferðum stofnunarinnar sem tengja saman ungt fólk, fyrirtæki á svæðinu og sveitarfélög. „Eltu ofurkraftana“ gengur út á valdeflingu barna frá unga aldri. Það er gert með því að gefa út startpakka fyrir foreldra nýbura, bjóða börnum í leikskólum upp á að læra um störf fullorðins fólks í gegnum uglu sem heimsækir vinnustaði foreldranna og halda úti spæjaraklúbbi utan leikskóla, þar sem börnin fara í heimsóknir inn á vinnustaði og kynnast mismunandi hlutverkum í samfélaginu. Grunnskólabörn geta skráð sig í ofurklúbb sem afþreyingu eftir skóla. Þar er áherslan lögð á að börnin uppgötvi hvar þau geti nýtt sína ofurkrafta í heimsóknum inn í atvinnulífið og á unglingastigi er unnið með jafningjafræðslu. Fyrir aldurshópinn sem hefur lokið grunnskólagöngu leggur Nordfjordkompaniet áherslu á að fá fyrirtæki á svæðinu til samstarfs á annan hátt með því að skrá möguleika til starfsnáms, laus störf og vöntun á fagþekkingu inn í fyrirtækin. Starfsnámsþáttinn kalla þau „Ofurlærlinginn“ en áhersla Nordfjordkompaniet á að nálgast ungt fólk á skapandi máta skilar sýnilegum árangri. Samtals 2000 ungmenni nýta sér þjónustuna í dag á einn eða annan hátt í 35 þúsund manna samfélagi. Um 50 ungir einstaklingar eru í atvinnuleit og yfir 100 hafa fundið starf við hæfi frá því stofnunin tók til starfa í þeirri mynd sem hún er í dag.  Sá þáttur hefur eingöngu blómstrað vegna öflugs samstarfs við vinnumarkaðinn sem er lykilþáttur í því að Nordfjordkompaniet hefur náð svo góðum árangri í að beina ungu fólki inn í samfélagið í síauknum mæli í störf og starfsnám. Stofnunin hefur nú um 150 fyrirtæki skráð í þjónustu hjá sér og fimm sveitarfélög.   

Horft til framtíðar  

Á þinginu sköpuðust umræður um efnistök og mögulegar aðgerðir í heimabyggðum málþingsgesta. Hagnýting HeimaHafnar og samstarf um áframhaldandi þróun verkefnisins er allra hagur. Með virku samtali um byggðaþróun, þvert á sveitarfélagsmörk, má bæta stöðu þekkingar og auka slagkraft samfélaganna. Byggðaþróun er ekki stök aðgerð heldur ferli sem krefst þrautseigju, samvinnu og stöðugrar aðlögunar.